Kutsal Metinlerde İsimlerin Kökeni, Evrimi

Karun ve Korah

Musa’ya isyan eden ve zenginliğiyle bilinen Karun, Tevrat’ta Korah olarak geçer. İbranice Korah, “kellik” veya “buz” anlamına gelebilir. İslam kültüründe Karun, sadece bir isyancı değil, “Karun kadar zengin” deyimiyle maddiyatçılığın ve kibrin sembolü haline gelmiştir.

Krallık ve Hikmet Dönemi: Talut, Davud, Süleyman

İsrailoğullarının krallık dönemi, isimlerin “tanımlayıcı” (descriptive) özelliklerinin ön plana çıktığı bir evredir.

Talut ve Saul: Boy ve Seçilmişlik

İsrail’in ilk kralı Tevrat’ta Saul (İbranice: Sha’ul – “İstenen/Dilenen”) olarak geçer. Ancak Kur’an bu kralı Talut olarak adlandırır.

• Etimolojik İçgörü: Talut ismi, Arapça ṭ-w-l (uzunluk/boy) kökünden türetilmiş bir lakap-isimdir. Tevrat’ta Saul’un “omuzlarından yukarısı bütün halktan daha uzundu” (1. Samuel) şeklindeki fiziksel tasvirine doğrudan bir atıftır. Kur’an’ın bu isimlendirmesi, ismin semantiğini, kişinin en belirgin fiziksel özelliğine (alamet-i farikasına) dayandırdığını gösterir. Aynı zamanda Talut ismi, düşmanı Câlût (Goliath) ile kafiye oluşturarak (Talut-Calut), anlatıdaki iyilik-kötülük düalizmini pekiştirir.

Câlût ve Goliath

Devasa savaşçı Goliath (İbranice: Golyat – “Sürgün” veya Lydian kökenli Alyattes – “Aslan Adam”), Kur’an’da Câlût(veya Jalut) olarak geçer. Câlût ismi, köken olarak “göç eden”, “sürükleyen” veya “yenen” anlamlarıyla ilişkilendirilse de, temel fonksiyonu Talut ile oluşturduğu fonetik karşıtlıktır.

Belkıs ve Saba Melikesi

Tevrat’ta ve Kur’an’da ismi zikredilmeyen, sadece “Saba Melikesi” (Queen of Sheba) olarak geçen bu güçlü yönetici, İslam ve Türk geleneğinde Belkıs adıyla bilinir.

• Köken: Belkıs isminin kökeni tartışmalıdır. Bazıları bunun Yunanca Pallakis (cariye/eş) kelimesinden, bazıları İbranice Pilegesh‘ten, bazıları ise Güney Arabistan dillerinden geldiğini öne sürer. Ancak Türk kültüründe Belkıs, zarafet, zenginlik ve iktidarın sembolü olan asil bir kadın ismi olarak yerleşmiştir.

Sürgün, Özlem ve Tartışmalı Kimlikler: Üzeyir, Zülkifl, Lokman

Bu bölümdeki isimler, kimlikleri üzerinde en çok tartışma yürütülen ve tefsirlerde farklı yorumlara konu olan figürlerdir.

Üzeyir ve Ezra: “Tanrı’nın Oğlu” İddiası

Yahudi tarihinde Tevrat’ı yeniden derleyen katip Ezra (İbranice: “Yardım”), Kur’an’da Üzeyir (Arapça: Uzayr) olarak geçer. Kur’an’daki “Yahudiler, Üzeyir Allah’ın oğludur dediler” (Tevbe 9:30) ayeti, tarihsel bir muamma yaratmıştır.

• Analiz: Ana akım Yahudilikte Ezra’ya “Tanrı’nın oğlu” denmez. Tarihçiler ve müfessirler, bu ayetin o dönemde Arabistan’da (özellikle Yemen veya Medine civarında) yaşayan ve Ezra’yı aşırı yücelten marjinal bir Yahudi tarikatına veya yerel bir inanca atıf yaptığını belirtirler. Üzeyir ismi, Türkiye’de Ezra isminin karşılığı olarak bilinir ve kullanılır.

Zülkifl: Hezekiel mi, Obadiah mı?

Kur’an’da sabredenler arasında sayılan Zülkifl (Arapça: Dhūl-Kifl), “Kifl (pay/nasip/kefalet) Sahibi” demektir. Kim olduğu konusunda iki güçlü teori vardır:

1. Hezekiel (Ezekiel): İbranice Yechezkel (“Tanrı Güçlendirir”). Zülkifl’in, Babil sürgünü sırasında halkına kefil olması veya çifte mükafat (kifl) alması nedeniyle Hezekiel olduğu yaygın görüştür.
2. Obadiah: Tevrat’taki Obadiah (İbranice: Ovadyah – “Tanrı’nın Kulu”). 100 peygamberi gizleyip beslediği için “kefil olan” anlamında Zülkifl denildiği de rivayet edilir. Türkiye’de Zülkifl ismi, özellikle Diyarbakır (Ergani) bölgesindeki makamı nedeniyle bilinir ve kullanılır.

Lokman: Ezop mu, Balaam mı?

Hikmet sahibi Lokman (a.s.), Kur’an’da bir sureye ismini vermiştir. Oğluna verdiği öğütler ve fabl benzeri anlatımları nedeniyle, Batı literatüründeki Ezop (Aesop) ile veya Ahikar ile özdeşleştirilir. Bazı kaynaklar ise onun Tevrat’taki Balaam (Belam) olduğunu öne sürer, ancak Balaam’ın “düşmüş” bir profili varken Lokman “yücelmiş” bir bilgedir. Türk kültüründe Lokman Hekim, tıbbın ve şifanın piri olarak efsaneleşmiştir.

İncil Dönemi: İsa, Meryem ve Havariler

Hristiyanlığın kurucu figürleri, İslam’da da büyük saygı görür, ancak isimleri ve teolojik konumları farklılaşır.

Kutsal Aile: İmran, Hanne, Meryem

• İmran: Kur’an’da Meryem’in babası İmran olarak geçer. Hristiyan geleneğinde Meryem’in babası Joachim‘dir. Ancak Musa’nın babasının adı da Amram‘dır (Arapça: İmran). İslam alimleri, Meryem’in “Harun’un kız kardeşi” olarak anılmasını ve babasına İmran denmesini, biyolojik bir kardeşlik değil, soy ve ruhani bir bağ (tipoloji) olarak yorumlarlar.
• Hanne (Anne): Meryem’in annesi. Batıda Hannah veya Anne. Türkçede Hanne olarak bilinir.
• Meryem (Mary): İbranice Miryam (“Acı denizi” veya “İsyan”). İslam’da iffetin sembolüdür.
• İsa (Jesus): Batıdaki Jesus (Yunanca Iesous, İbranice Yeshua – “Yahweh Kurtarır”) isminin karşılığı Kur’an’da İsa‘dır (ʿĪsā). İsa isminin kökeni tartışmalıdır; Esav (Esau) isminin bir varyasyonu olduğu iddiası reddedilir. Süryanice Ishoveya Yeshua isminin Arapça fonetiğine uyarlanmış (Musa ile kafiye oluşturacak şekilde) hali olduğu düşünülmektedir.

Yahya ve John: “Yaşayan” ve “Lütfedilen”

Vaftizci Yahya, İncil’de John (İbranice: Yohanan – “Tanrı Lütfetti”) olarak geçer. Kur’an’da ise ismi Yahya‘dır. Yahya, Arapça “Hayat” (Hayy) kökünden gelir ve “Yaşayan/Yaşatılan” demektir. Kur’an, bu ismin daha önce kimseye verilmediğini belirtir. Bu, Yahya’nın şehit edilmesine rağmen manevi olarak “diri” kalacağına dair bir işaret olarak yorumlanır.

Havariler (Apostles) ve Türkçedeki Karşılıkları

Kur’an, İsa’nın yardımcılarına Havariler (Beyaz giyinenler/Seçkinler) der, ancak isimlerini tek tek saymaz. Türk Hristiyan terminolojisinde ve İslami tarih kitaplarında bu isimlerin karşılıkları şöyledir:

Barnabas İncili Detayı: 16. yüzyıla tarihlenen ve İtalyanca/İspanyolca yazmalar halinde bulunan Barnabas İncili, İsa’nın çarmıha gerilmediğini ve Muhammed’in geleceğini müjdelediğini iddia eder. Bu nedenle İslam dünyasında “gerçek İncil” olduğu yönünde popüler (ancak akademik olarak tartışmalı) bir inanç vardır.

Ashab-ı Kehf (Yedi Uyurlar): İsimlerin Tılsımlı Gücü

Hristiyanlıkta “Seven Sleepers of Ephesus” olarak bilinen ve Roma zulmünden kaçıp bir mağarada 309 yıl uyuyan gençlerin hikayesi, Kur’an’da (Kehf Suresi) doğrulanır ancak sayıları ve isimleri hakkında “Gaybı ancak Allah bilir” denilir. Buna rağmen, halk inanışında ve Osmanlı/Türk geleneğinde bu isimler “koruyucu tılsım” olarak gemilere, binalara ve muskalar üzerine yazılmıştır.

Batı ve Doğu (Türk-İslam) isim listeleri farklılık gösterir: