Kutsal Metinlerde İsimlerin Kökeni, Evrimi

Semitik Köklerden Küresel Kimliğe İsimlerin Yolculuğu

İnsanlık tarihi boyunca isimler, yalnızca bireyleri tanımlayan etiketler olmanın ötesinde, teolojik aidiyetin, kültürel hafızanın ve dilsel evrimin taşıyıcıları olmuşlardır. Özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’ı kapsayan İbrahimî geleneklerde, isimler derin bir “kader” ve “karakter” (nomen est omen) anlayışıyla verilmiştir. Tevrat (Tora), Zebur (Mezmurlar), İncil (Gospel) ve Kur’an-ı Kerim ekseninde şekillenen bu onomastik (isim bilimi) miras, binlerce yıl süren bir etkileşim ağını gözler önüne sermektedir. Bu rapor, kullanıcının talebi doğrultusunda, kutsal metinlerde geçen isimlerin etimolojik kökenlerini, Batı ve Doğu dillerindeki varyasyonlarını, teolojik bağlamlarını ve modern Türkiye’deki sosyolojik yansımalarını, eldeki geniş araştırma materyalleri ışığında derinlemesine incelemektedir.

Semitik diller ailesinin (İbranice, Aramice, Arapça) yapısı gereği, isimler genellikle üç harfli köklerden (trilateral root) türetilir ve bu kökler, ismin taşıdığı manevi yükü belirler. Bir ismin İbranice Tora‘dan, Yunanca Septuagint‘e, oradan Latince Vulgata‘ya ve nihayetinde Arapça Kur’an‘a geçerken uğradığı fonetik ve semantik değişimler, medeniyetler arası geçişkenliğin en somut kanıtıdır. Türkiye coğrafyası ise, bu geçişkenliğin merkezinde yer alarak, hem İslami geleneğin Arapça formlarını hem de yerel Türkçeleşmiş versiyonlarını, hatta son dönemde Batı etkisindeki modern varyasyonları bünyesinde barındıran eşsiz bir laboratuvar niteliğindedir.

Bu çalışma, antediluvian (Tufan öncesi) dönemden başlayarak, patrikler, krallar, peygamberler ve havariler dönemine, oradan melekler alemine ve eskatolojik figürlere kadar uzanan geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Her bir ismin analizi, salt dilbilimsel bir çevirinin ötesine geçerek, o ismin temsil ettiği tarihsel ve dinesel anlatıyı da çözümlemeyi hedeflemektedir.

Yaratılışın İlk İsimleri ve Tufan Öncesi Dönem (Antediluvian Era)

Kutsal metinlerin giriş bölümleri, insanlığın kökenine dair anlatılarla başlar. Bu dönemdeki isimler, bireysel kimliklerden ziyade, insanlığın varoluşsal durumunu, toprağa olan bağını ve yaşamın kökenini simgeleyen arketiplerdir.

Adem ve Havva: Toprak ve Hayatın Diyalektiği

İbrahimî dinlerin tamamında ilk insan olarak kabul edilen Adem (İbranice: Adam, Arapça: Ādam), etimolojik olarak “toprak” veya “kızıl toprak” anlamına gelen İbranice adamah kelimesiyle ilişkilendirilir. Bu isimlendirme, insanın yaratılış maddesine (balçık, toprak) yapılan doğrudan bir atıftır. Kur’an ve hadis literatüründe de Adem ismi, insanlığın babası ve ilk peygamber olarak, dilsel yapısı bozulmadan Adem şeklinde Türkçeye geçmiştir.

Batı dünyasında Eve, İslam dünyasında ise Havva olarak bilinen ilk kadın figürü, isminin kökeninde “hayat” kavramını barındırır. İbranice Chawwah (yaşayan, hayat veren), Arapça Ḥawwāʾ formuna dönüşmüştür. Tevrat’taki Yaratılış (Genesis) kitabında Havva, “tüm yaşayanların annesi” olduğu için bu ismi alır. İlginç bir teolojik detay olarak, Havvaismi Kur’an metninde açıkça zikredilmez; ancak hadis literatürü ve tefsir geleneği yoluyla İslam kültürünün ve Türk onomastiğinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Türkçede “Hava” kelimesiyle karıştırılsa da, kökeni “hayat” (hayy) köküne dayanır.

İlk Kardeşler ve Trajedi: Habil, Kabil ve Şit

İnsanlık tarihinin ilk trajedisi olan kardeş katli anlatısı, isimlerin kader üzerindeki etkisini çarpıcı bir şekilde gösterir.

• Kabil (Cain): Batı dillerinde Cain olarak bilinen bu isim, İbranice Qayin kelimesinden gelir ve “elde etmek”, “kazanmak” veya “mızrak” (demirci/zanaatkar bağlantısı) anlamlarına gelir. İslami gelenekte Kabil olarak adlandırılan bu figürün ismi, Arapça q-b-l (kabul etmek, yönelmek) köküyle fonetik benzerlik gösterse de, Kur’an’da kardeşi Habil’in kurbanının kabul edilip kendisininkinin reddedilmesiyle ironik bir tezat oluşturur. Kabil, yeryüzündeki ilk yerleşimi kuran ve tarımı başlatan figür olarak, “dünyevi kazanç” arzusunu simgeler.
• Habil (Abel): İbranice Hevel, “nefes”, “buhar” veya “boşluk/fani olan” anlamına gelir. Bu isim, Habil’in kısa süren ömrüne ve Kabil tarafından öldürülerek dünyadan bir nefes gibi geçip gitmesine işaret eder. Türkçede ve İslam coğrafyasında Habil, mazlumiyeti ve takvayı temsil eden bir isim olarak varlığını sürdürür.
• Şit (Seth): Habil’in ölümünden sonra Adem ve Havva’ya verilen üçüncü oğul olan Seth (İbranice: Shet), “yerine konulan”, “atanan” veya “bağışlanan” demektir. İslam geleneğinde Şit aleyhisselam olarak bilinen ve kendisine suhuf (sahifeler) verildiğine inanılan bu peygamber, Adem’in soyunun devamını sağlayan, ilahi hikmetin ve nübüvvet nurunun taşıyıcısı olarak görülür. Kur’an’da ismi geçmemekle birlikte, İslami literatürde (Kısas-ı Enbiya) geniş yer bulur.

Nuh, Tufan ve Oğulları: Yeni Bir Başlangıç

İnsanlığın ikinci babası sayılan Nuh (İbranice: Noach, Arapça: Nūḥ), isminin kökeni itibarıyla “huzur”, “rahatlama” veya “teselli” anlamlarına gelir. Tufan sonrası dünyanın yeniden inşasını simgeleyen Nuh, Kur’an’da Ulu’l-Azm (azim sahibi) peygamberlerden biridir. Nuh’un oğulları, milletlerin ataları olarak kabul edilir ve isimleri coğrafi/etnik köken teorilerine temel oluşturur:

Tevrat’ta ve Hristiyan geleneğinde Yafes (Japheth), “Tanrı Yafes’i genişletsin” (Yaratılış 9:27) duasına mazhar olmuş, Batı ve Kuzey halklarının (Hint-Avrupa ve Türk-Ural-Altay) atası olarak kabul edilmiştir. Türk İslam geleneğinde Yafes, Türklerin soyunun dayandırıldığı ata figürü olarak “Türk Ata” efsaneleriyle birleşmiştir.

İdris, Hermes ve Senkretik Bilgelik Geleneği

Bu dönem, peygamberlik silsilesi ile antik bilgeliğin (hermetik gelenek) iç içe geçtiği, isimlerin çok katmanlı anlamlar kazandığı bir evredir.

İdris, Hanok ve Hermes Trismegistus İlişkisi

Kur’an’da “sıddık bir peygamber” olarak anılan İdris (a.s.), İncil ve Tevrat geleneğindeki Enoch (Hanok) ile özdeşleştirilir. İbranice Chanokh, “başlatmak”, “ithaf etmek” veya “eğitmek” anlamlarına gelir ki bu, onun insanlığa kalemle yazmayı, dikiş dikmeyi ve astronomiyi öğreten ilk kişi olduğu yönündeki rivayetlerle örtüşür.

İdris isminin etimolojisi üzerine İslam alimleri arasında farklı görüşler vardır. Bazıları bunun Arapça d-r-s (ders vermek, okumak) kökünden türediğini savunurken (onun çokça kitap okumasına atfen), modern filologlar bu ismin Yunanca Andreas veya Ezra‘nın bir türevi olabileceğini, ancak en güçlü ihtimalin Eski Ahit’teki Enoch figürünün Arapçalaşmış hali olduğunu belirtirler.

Daha derin bir analiz, İdris figürünün Helenistik dönemde Hermes Trismegistus (Üç Kere Yüce Hermes) ve Mısır tanrısı Thoth ile senkretize edildiğini (birleştirildiğini) gösterir. İslam filozofları (özellikle İşrakiler ve Hermetik akımlar), İdris’i “Hikmetin Babası” (Ebu’l-Hikme) olarak görmüş ve onu gök bilimlerinin kurucusu Hermes olarak kabul etmişlerdir. Bu bağlamda İdris, sadece bir peygamber değil, aynı zamanda felsefe ve bilimin ilahi kaynağıdır. Batı okültizminde ve Masonik gelenekteki Hermes/Enoch figürü, İslam dünyasındaki İdris ile birebir örtüşür.

Arabistan’ın Kayıp Peygamberleri: Hud ve Salih

Tevrat’ta açıkça zikredilmeyen ancak Kur’an’da geniş yer bulan bu peygamberler, İbrahim öncesi Arap monoteizminin temsilcileridir. Bu isimlerin Tevrat’taki muadilleri üzerine yapılan tartışmalar, metinlerarası dedektifliğin en ilginç örneklerini sunar.

Hud Peygamber ve “Eber” Tartışması

Ad kavmine gönderilen Hud (a.s.), İslam geleneğinde Nuh’un soyundan gelen safkan bir Arap peygamber olarak tanımlanır. Yahudi ve Hristiyan kaynaklarında doğrudan “Hud” ismine rastlanmaz; ancak birçok araştırmacı ve İslam alimi, Hud’un Tevrat’ta geçen Eber (veya Heber) ile aynı kişi olduğunu öne sürer.