Afganistan’ın yerel adı nedir? Hindukuş ve Amu Derya Nehri gibi kilit coğrafi özellikleri nelerdir? Kâbil Üniversitesi’nin kuruluşunda Türklerin rolü ve Karakul cinsi koyundan elde edilen önemli ticaret ürünü hakkında bilgi edinin.

🇦🇫 Afganistan: “Afgan’ların Ülkesi” (Roh)

Afganistan, “Afgan’ların Ülkesi” anlamına gelir, ancak ahali ülkeye “Roh” (dağlık ülke) adını verir. Afganistan toprakları Rus S.S.C., Pakistan ve İran’la çevrilidir.

• Yüzölçümü: 649.969 km²
• 1970 Nüfusu: 15.943.000
• Nüfus Yoğunluğu: km²’ye 25 kişi. (Sarp dağlar, step ve çöllerle kaplı bir ülke için oldukça yüksektir.)

Coğrafi Yapı ve Dağlar

Yüksek bir dağ zinciri Afganistan’ın orta kesiminde batıdan doğuya doğru uzanır. Bu dağ zinciri; Bend-i-Baba, Safid-i-Gûh, Bend-i-Bayan ve Gûh-i-Baba (doruklarından biri 5.143 m yüksekliğindedir) dağlarından meydana gelir. Kuzeydoğuya doğru Hindukuş Dağları’nın uzun zinciri ülkeyi Pamir Yaylası’na bağlar.

Afganistan’ın başkenti 441.000 nüfuslu Kâbil şehridir. Ülke anayasaya dayanan bir monarşiyle yönetilir (Metnin yazıldığı döneme göre). Resmî diller Afganca ve Tacikçe’dir. Ahalinin hepsi Müslümandır.

🏞️ Yaylalar, Çöller, Vâdiler ve Nehirler

Akarsular ve Çöller

Kuzeye doğru Türkistan sınırı boyunca yüksek yaylalar alçalır. Rus S.S.C.’yle sınır meydana getiren Amu Derya Nehri kuzeydeki ovaları sulayan belli başlı akarsudur.

Batı ve güneye doğru kızgın kumlar ve çıplak kayalarla örtülü olan çöller başlar. Bu bölgelerde hemen hemen kimse yaşamaz.

Nehirler ve Verimli Bölgeler

• Ülkenin en kalabalık ve en zengin bölgesi Kâbil’in bulunduğu vâdiler havzasıdır. Bu düzlükler tarıma elverişlidir.
• Afganistan’ın denize ulaşabilecek kadar bol suyu olan biricik nehri İndus Nehri’dir.
• Denize ulaşamayan akarsuların içinde en önemlisi bütünüyle Afganistan sınırları içinde kalan Hilmend Nehri’dir.

🌡️ İklim ve Coğrafya

İklim Özellikleri

Kışın ve yazın uçaklık farkları, kuraklık ve sert rüzgârlar Afganistan ikliminin belli başlı özellikleridir. Kışlar, özellikle yaylalarda pek soğuk geçer (sıfırın altı). Dondurucu rüzgârların getirdiği karlardan sonra ilkbaharda yağmurlar başlar. Yazlar bütünüyle kuraktır. Güneybatıda yazın çok şiddetli rüzgârlar eser (saatte 100 km’yi bulur) ve toz/kum fırtınaları yaşanır.

Dağların Etkisi

• Afganistan’ın denize kıyısı yoktur. Ülkenin deniz düzeyinden yüksekliği 300 m’nin üstündedir.
• Hindukuş Dağları, ülkenin en fazla engebeli olan bölgesidir. Bütün yıl boyunca karlarla kaplı tepelerinin çoğuna henüz insan ayağı basmamıştır.
• Kuzeyde Küçük Pamir Yaylası, ülkenin en güzel bölgelerinden biri sayılır.

📈 Ekonomi ve Ulaştırma

Tarım ve Hayvancılık

Afganistan ekonomisi tarıma dayanır, ancak topraklarının yüzde 80’i dağlarla kaplı olduğu için tarıma elverişli yerler azdır. Sulama tesisleri ile gelecek için ümit verici adımlar atılmaktadır.

• Bellibaşlı tarım ürünleri: Buğday, arpa, pirinç, mısır, pamuk, şeker pancarı, akdarı, fasulye ve nohuttur.
• Hilmend, Kâbil ve Farah Rud ovaları meyvecilik (Akdeniz tipi meyveler) yönünden en ileri olan bölgelerdir.

Hayvancılık

Çoğu göçebe hayatı yaşayan Afgan’lılar, besin maddelerinin büyük bir bölümünü hayvanlardan elde ederler. En yaygın evcil hayvan, kuyrukları yağlı Afgan cinsi koyunlardır. Karakul cinsi kuzuların tüylerinden İran yapağısı adıyla anılan yünler elde edilir. Sığır, keçi, deve, at ve eşek de beslenir.

Maden ve Endüstri

• Madenler: Başta demir ve altın olmak üzere yeni maden yatakları bulunmuştur. Herat yakınlarında petrol, Hindukuş Dağları’nda da kömür çıkarılmaktadır.
• Endüstri: Tarım ürünlerini işleyen fabrikalar (Pamuk çırçır, konserve, şeker) ile tekstil, kundura, mobilya, kibrit ve sabun fabrikaları kurulmuştur.

Ulaştırma ve Ticaret

Afganistan’da demiryolu yoktur. Karayollarının uzunluğu aşağı yukarı 6.000 km kadardır ve çoğu toprak olduğu için yağışlı mevsimlerde geçilemez.

1. Herat’tan Rus S.S.C. sınırındaki demiryolu terminaline giden karayolu.
2. Başkent Kâbil’i Pakistan’a bağlayan doğudaki karayolu.

Afganistan’ın dış ticareti, komşuları olan Pakistan ve Rus S.S.C.’yledir.

📜 Afganistan’ın Kısa Tarihi

Afganistan, eski çağlardan beri çeşitli kavimlerin saldırılarına uğramıştır:

• M.Ö. 334-327: Büyük İskender Afganistan’ı aşıp Hindistan’a ulaştı.
• Tarihte egemen olan kavimlerin çoğu Türk soyundan gelen kavimlerdi (Kuşan Türkleri, Hindd-Şahî Türkleri, Sebük Tekin soyundan gelen Türk hanedanı).
• 14’üncü yüzyılda Timur’la yeniden Türk egemenliğine girdi. Babür Şah’ın Hindistan’da kurduğu Türk Devleti, Afganistan topraklarını da içine alıyordu.

Bağımsızlık Dönemi

• İlk bağımsız Afgan Devleti’nin 1747’de Ahmet Şah Baba adında yerli bir hükümdar tarafından kurulduğu ve ülkenin bu tarihten sonra “Afganistan” adıyla anılmaya başlandığı görülür.
• 1880: İngilizler’in egemenliği altına girdi.
• 1921: Afganistan tam olarak bağımsızlığına kavuştu.

🏘️ Afganistan’ın Şehirleri

Afganistan’da modern anlamda şehirler pek azdır. Evler, çoğu kerpiçten yapılmış eski tarz yapılardır.

• Kâbil: 441.000 nüfuslu başkent, yüzyıllar boyunca birçok saldırıya uğramıştır. Ülkenin biricik üniversitesi 1932 yılında burada kurulmuş, bunda Türk profesör ve öğretmenlerinin büyük yardımı görülmüştür. 1934 yılında da Tıp Fakültesi’ni Türk doktorları kurmuştur.
• Kandehar: İkinci büyük şehir olan Kandehar (123.938 nüfus), ulaştırma yolları yönünden daha uygun bir bölgede bulunur.
• Herat: Üçüncü önemli şehir, eski sarayları ve tarihî türbeleriyle ün salmış ilginç bir yerleşme merkezidir.