Sırrı Süreyya Önder (7 Temmuz 1962 – 3 Mayıs 2025)

Sırrı Süreyya Önder’in (1962–2025) siyasi, sanatsal ve aktivist mirası. TBMM Başkanvekilliği ve Anayasa Komisyonu’nda LGBTİ+ hakları savunuculuğu.

Sırrı Süreyya Önder (7 Temmuz 1962 – 3 Mayıs 2025), modern Türkiye siyaset, aktivizm ve sanat sahnesinin en benzersiz ve etkili şahsiyetlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Kendisi, alışılmadık bir biçimde siyasi eylemci, tanınmış sanatçı, köşe yazarı ve üst düzey yasama organı üyesi rollerini başarıyla sentezlemiş bir figürdür. Önder’in kariyeri, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki (TBMM) en yüksek pozisyonlardan birine, Meclis Başkanvekilliği görevine yükselmesiyle zirveye ulaşmıştır. Bu görevi 2 Haziran 2023 tarihinden vefat ettiği 3 Mayıs 2025 tarihine kadar sürdürmüştür.

Önder’in kamuoyundaki etkisi, sadece resmi görevlerinden değil, aynı zamanda dışlanmış grupların sesi olma konusundaki kararlılığından da kaynaklanmıştır. Bu kararlılığın en çarpıcı örneği, Anayasa Uzlaşma Komisyonu sırasında eşcinseller ve trans bireyler için cinsel yönelim eşitliğini anayasal güvence altına alma çabalarıdır. Bu müdahale, onun toplumsal adalete olan bağlılığını ve ilerici siyasi duruşunu somutlaştırmıştır.

Siyasetçi kimliğinin yanı sıra, Önder aynı zamanda yetenekli bir film yönetmeni, senarist, oyuncu ve köşe yazarıydı. Bu çoklu kimlik, ona hem dar siyasi çevrelerde hem de geniş halk kitleleri arasında benzersiz bir iletişim kurma yeteneği sağlamıştır. Sanat ve siyaset alanındaki bu başarılı geçiş yeteneği, kamunun onun samimiyetini ve dürüstlüğünü kabul ettiğini göstermektedir. Siyasi pozisyonlarının kişisel hırslardan ziyade, erken yaşlardan itibaren kanıtlanmış köklü, derin inançlardan kaynaklandığı yönündeki algı, yasama ve diyalog çabalarına büyük bir ağırlık katmıştır. Bu, onun kimliğinin sıradan siyasi kategorizasyonu aştığını ve karmaşık siyasi kavramları kültürel olarak daha etkili bir şekilde aktarabilen bir figür olmasını sağladığını ortaya koymaktadır.

Aşağıdaki tablo, Sırrı Süreyya Önder’in kamu hizmetindeki temel katkı alanlarını ve başarılarının önemini özetlemektedir:

Kariyer Sentezi

II. Vicdanın Oluşumu: Erken Aktivizm ve Etik Kökler

Sırrı Süreyya Önder, 7 Temmuz 1962’de Adıyaman’da doğdu. Bu coğrafi ve sosyal çevre, onun erken dünya görüşünün şekillenmesinde belirleyici olmuştur. Önder, kariyeri boyunca evrensel haklara odaklanan, sosyalist ve ilkeli bir siyasi kimlik geliştirmiştir. Onun kamusal hayatı, kişisel risk alma ve fedakarlık üzerine kurulmuş bir etik temele dayanır.

Bu temelin en önemli erken göstergesi, 1978 yılında, henüz 16 yaşındayken, Maraş Katliamı’nı protesto ettiği için hapsedilmesidir. Bu genç yaştaki meydan okuma eylemi, onun karakterini, devlet zulmüyle yüzleşmeye istekli, ilkeli ve cesur bir aktivist olarak hemen kurmuştur. Bu olay, daha sonraki yasama çalışmalarının otantik dayanağını oluşturmuştur. Bu erken dönem aktivizmi, onun gelecekteki parlamento eylemlerine derin bir ahlaki meşruiyet katmıştır. Bu tarihçe, Önder’in sadece siyasi hırslarla değil, aynı zamanda kişisel deneyimle desteklenen sarsılmaz bir inançla hareket eden bir savunucu olduğunu kanıtlamıştır. Bu, onun insan hakları veya adalet hakkında konuştuğunda, sözlerinin kişisel deneyimin ağırlığını taşımasını sağlamıştır.

III. Yasama Kariyeri ve Çoğulculuk İlkesi

A. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Giden Yol

Sırrı Süreyya Önder’in siyasi kariyeri 2011 yılında TBMM’ye girişiyle yeni bir boyut kazanmıştır. Kendisi, o dönemde Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) tarafından desteklenen bağımsız bir aday olarak İstanbul’dan milletvekili seçilmiştir. Önder’in siyasi başarısı, sadece bir dönemle sınırlı kalmamış, Türkiye’nin en kritik seçim bölgeleri olan İstanbul ve Ankara’da (Haziran 2015 ve Kasım 2015) birden fazla dönem görev yapmasıyla ulusal çapta bir cazibeye sahip olduğunu teyit etmiştir.

B. Etnikler Üstü Dayanışma Modeli

Önder’in siyasi kimliğindeki en olumlu ve belirleyici özelliklerden biri, etnik kökeni ne olursa olsun adalet arayışındaki tutarlı duruşudur. Araştırmalar, kendisinin açıkça Ben Kürt kökenli değilim (I am not of Kurdish descent) dediğini göstermektedir. Buna rağmen, Kürt hakları davasını sahiplenmiş ve BDP ile HDP saflarına katılmıştır.

Bu etnik olmayan, ilkesel bağlılık, siyasi karakterinin temel bir göstergesidir. Bu durum, Önder’in desteklediği hareketin bölgesel veya etnik kimlik siyasetinden ziyade, evrensel demokratik ilkelere ve dayanışmaya dayandığını kuvvetlendirmiştir. Önder, ilerici Türk aydınlarını harekete çekerek, ortak adalet idealleri temelinde ulusal birlik ve iç koalisyon inşası için hayati bir sembolik figür olarak hizmet etmiştir.

Etnik gerilimlerin belirlediği bir siyasi ortamda, Önder’in Türk kökenli olmasına rağmen azınlık temelli bir partiye gönüllü olarak katılması, büyük bir siyasi cesaret ve tutarlılık örneğidir. Bu ilke, müzakerelerde ve diyalog süreçlerinde ona benzersiz bir güvenilirlik sağlamıştır. İstanbul ve Ankara gibi çeşitli, büyük kentsel merkezlerdeki seçim başarısı, HDP/DEM’in gündeminin yalnızca etnik bölgesel bir platform değil, demokrasi ve haklar için ulusal bir platform olduğunu doğrulayan önemli bir kanıt olmuştur. Bu durum, onun siyasi itibarını yükseltmiş ve köprü kurma yeteneğini pekiştirmiştir.

IV. Siyasi Hizmetin Zirvesi: TBMM Başkanvekilliği (2023–2025)

A. Yüksek Kurumsal Makama Ulaşma

Sırrı Süreyya Önder’in siyasi kariyeri, 2 Haziran 2023 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanvekili olarak atanmasıyla en yüksek kurumsal seviyeye ulaşmıştır. Bu görevi, 3 Mayıs 2025’teki vefatına kadar sürdürmüştür.

Başkanvekilliği görevi, yalnızca siyasi nüfuz gerektirmekle kalmaz, aynı zamanda parlamento prosedürlerinde yetkinlik ve siyasi aidiyetten bağımsız olarak kurumsal nezaketi ve tarafsızlığı sürdürme yeteneği de gerektirir.

B. Kurumsal Güven ve Meşruiyet

HDP/DEM muhalefetinden gelen bir figürün bu statüye ulaşması, onun kurumsal kabulünün bir zirvesini temsil etmektedir. Bu, derin ideolojik çatışmalara rağmen, çoğunluk koalisyonunun Önder’in usul bütünlüğünü ve yasama olgunluğunu kabul ettiğini, böylece onun kuruma bir bütün olarak hizmet etme kapasitesine sahip olduğunu gösterir. Bu seviyedeki bir görevin kurumsal üyeler için ayrıldığı, yüksek kutuplaşmanın olduğu siyasi sistemlerde, Önder’in Başkanvekili seçilmesi, nadir bir kurumsal kapsayıcılık ve uzlaşma anını ifade etmektedir. Bu durum, Türk Parlamentosu içinde muhalif figürlerin yetkinliğini en üst düzey prosedür yönetiminde kullanma kapasitesini gösteren bir sinyaldir. Önder’in bu görevdeki hizmet süresi, azınlık muhalefet liderlerinin temel yönetim yapılarına yüksek düzeyde siyasi entegrasyon olasılığı için hayati, yakın tarihli bir emsal teşkil etmiş, bu da olgunlaşan bir demokrasinin önemli bir ölçütü olmuştur.

V. Öncü Kapsayıcılık: Marjinal Gruplar İçin Anayasal Savunuculuk

A. Anayasa Uzlaşma Komisyonu’ndaki Rolü (2012)

Önder’in Türkiye siyasetine en kalıcı ve ilerici katkılarından biri, 2012 yılında Anayasa Uzlaşma Komisyonu’ndaki rolüdür. BDP temsilcisi olarak, cinsel yönelim kavramının önerilen anayasaya dahil edilmesi ve korunması yönündeki tartışmayı bizzat yönetmiştir. Geleneksel olarak muhafazakar bir yasama organında, bu tür bir konunun gündeme getirilmesi radikal ve ilerici bir müdahaleydi.

B. İnsan Haysiyeti ve Empatinin Kesin Savunması

Komisyon görüşmeleri sırasında yaşanan kilit diyalog, Önder’in ahlaki netliğini ve siyasi öngörüsünü olağanüstü bir şekilde sergilemiştir. Bir AKP’li üyenin eşcinselliği patolojik bir durum olarak ele alarak (Benim çocuğum ‘eşcinselim’ diye gelse onu doktora götürürüm) müdahale önerisine karşılık, Önder ilkesel ve empatik bir karşı argüman sunmuştur: Bu bir hastalık değil, dünya biliyor. Çocuğum bana gelse ‘eşcinselim’ diye, böyle yaşamaya karar verdiğinde engelleri bertaraf etmek için, hayatını nasıl kolaylaştırırım diye çabalarım.

Bu yanıt, tartışmanın odağını ahlak/patoloji ekseninden insan hakları ve ebeveynlik sorumluluğu eksenine kaydırmıştır. Bu pozisyon, onun, iktidardaki muhafazakar çevreler tarafından bile zor kabul edilen, dışlanmış bir grubun haklarını koruma konusundaki güçlü inancını ortaya koymaktadır.

C. Sistematik Ayrımcılığın Açığa Çıkarılması

Önder, konuşmasında, LGBTİ+ bireylerin karşılaştığı spesifik ve ağır istismarları dile getirerek, sivil toplumun endişelerine olan derin bilgisini ve bağlılığını göstermiştir. Bu savunuculuk eylemi, sadece bir kavramın anayasaya dahil edilmesini talep etmekle kalmamış, aynı zamanda devlet aygıtının ahlaki eksikliklerini de gündeme getirmiştir. Detaylı olarak dile getirdiği sistematik ayrımcılık biçimleri şunlardır:

1. Ekonomik Marjinalleşme: Sosyal alan bırakılmadığı için eşcinsellerin seks işçiliğine mahkum edilmesi.
2. Şiddet ve Nefret Suçları: Toplumdaki nefret doğrultusunda cinayete kurban gitmeleri.
3. Yargı ve Polis Önyargısı: Polisin eşcinsel yakalamayı ‘bonus’ olarak kabul etmesi ve bu bireyleri ‘olağan şüpheli’ konumuna koyması.
4. Askerlik Prosedürlerindeki İhlaller: Askere gitme muafiyet süreçlerinde, cinsel ilişki sırasında çekilmiş fotoğraf gibi kişisel belgelerin talep edilmesi.
5. Küçük Suçlar İçin Cezalandırma: Yol kenarlarında kaldırım işgal ettikleri gerekçesiyle ceza kesilmesi.

Sistematik şiddet ve yolsuzluk örneklerini detaylandırarak, Önder, terimler nihai olarak anayasa metninin ana maddelerine girmese bile, yasama gündemini devlet aygıtının ahlaki başarısızlıklarını ele almaya zorlamıştır. Çabaları sonucunda, komisyon üyeleri arasında cinsel kimlik kavramının en azından anayasa gerekçesinde (gerekçe) ifade edilmesi yönünde bir esneklik oluşabileceği sinyali alınmıştır. Bu müdahale, Önder’i Türkiye’de ilerici anayasacılık için temel bir figür olarak konumlandırmakta ve gelecekteki insan hakları savunuculuğu için hayati bir referans noktası oluşturmaktadır.

VI. Sinema, Hiciv ve Toplumsal Yorum: Önder’in Sanatsal Katkısı

A. Çok Yönlü Sanatçı: Yönetmen, Senarist ve Oyuncu

Sırrı Süreyya Önder, siyasi kimliğinin yanı sıra, entelektüel ve yaratıcı derinliğini kanıtlayan birden fazla sanatsal rolde başarılı olmuştur. Onun sanatçılığının zirvesi, yönetmenlik ve senaristlik alanlarındaki toplumsal eleştiri odaklı eserleridir.

B. Toplumsal Değişim İçin Yönetmenlik ve Senaristlik

Önder, filmografisinde sürekli olarak hiciv ve dramayı kullanarak toplumsal adaletsizliği ve siyasi çatışmayı ele almıştır. Bu yaklaşım, onun sanatını basit eğlencenin ötesine taşıyarak bir siyasi eleştiri aracı haline getirmiştir.

• F Tipi Film (2012): Siyasi mahkumlar ve kurumsal tecrit konusundaki derin endişesini yansıtan bir eserdir.
• İtirazım Var (2014): Senarist olarak katkıda bulunduğu bu film, siyasi eleştirinin popüler sinema türüne nasıl başarıyla aktarılabileceğini göstermiştir.
• Beynelmilel (2006): Evrensel insani temaları yerel anlatılarla ele alan bir yönetmen olarak konumunu belirlemiştir.

C. Kitlelerle Bağlantı Kurma: Oyunculuk Rolleri

Önder’in ana akım, gişe başarısı yakalayan filmlerdeki oyunculuk performansları, kamuoyunda tanınırlığını ve halkla kurduğu bağı önemli ölçüde artırmıştır. Bu tanınırlık, bir muhalif siyasetçi için kritik bir sermayedir.

• Düğün Dernek (2013): Türkiye’nin en popüler komedilerinden birinde yer alması, onun çok yönlülüğünü ve popüler çekiciliğini kanıtlamıştır.
• İçimdeki Ses (2014): Filmografisindeki sürekli varlığı.

Önder’in sinemadaki kültürel sermayesi, (sanatçı olarak ünü) normalde muhalif bir politikacıyı göz ardı edebilecek kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. TBMM ile film seti arasında sorunsuz bir şekilde hareket edebilme yeteneği, iletişim erişimini en üst düzeye çıkarmıştır. Sanatı, siyasi eğitim ve yorum için paralel bir kanal olarak etkili bir şekilde kullanmış, bu sayede iktidar yapılarına yönelik eleştirilerinin, eğlence ve hiciv merceğinden geçerek geniş bir pazara ulaşmasını sağlamıştır.

Seçilmiş Filmografi ve Katkıları

VII. İlkeli Çoğulculuğun Kalıcı Mirası

A. Kariyer Yörüngesinin ve İlkesel Tutarlılığın Sentezi

Sırrı Süreyya Önder’in kariyer yayı, tutuklanma riskiyle karşılaşan bir aktivistten, etnikler üstü dayanışmayı benimseyen bir entelektüele, milyonlara ulaşan bir sanatçıya ve en yüksek kurumsal makamda hizmet veren bir devlet adamına uzanmaktadır. Bu bütüncül kariyer, derin bir ilkesel tutarlılığı işaret etmektedir.

Önder’in çok boyutlu kimliği, modern Türkiye siyasetçisi için ideal bir model olarak hizmet etmiştir: Akademik olarak bilgili, kültürel olarak duyarlı, siyasi olarak ateşli, ancak kurumsal olarak yetkin. Onun karmaşık kimliği, zorlu siyasi konuları sanat ve mizah yoluyla popülerleştirmesine izin vermiş, bu da mesajının siyasi yelpazenin ötesine geçmesini sağlamıştır.

B. Demokratik Diyalogun Geleceği İçin Bir Ses

Önder, zorlu meselelere (LGBTİ+ hakları gibi) olan bağlılığıyla, Türkiye’deki empati ve anayasal koruma standartlarını yükseltmiştir. Anayasal tartışmalar sırasında sergilediği ahlaki cesaret, onu gelecekteki hak savunucuları için vazgeçilmez bir referans noktası yapmıştır. Bu eylemleri, sadece yasama sürecine katkı sağlamakla kalmamış, aynı zamanda toplumda zor konuşulan konuların meşruiyet kazanmasına da zemin hazırlamıştır.

C. Görev Başındayken Vefat Etme Koşulları

Sırrı Süreyya Önder, 3 Mayıs 2025 tarihinde, İstanbul’daki Florence Nightingale Hastanesi’nde, yırtılmış aort atardamarı komplikasyonları sonucu gelişen çoklu organ yetmezliği nedeniyle 62 yaşında vefat etmiştir. Vefat ettiği sırada halen TBMM Başkanvekilliği görevini sürdürmekteydi.

D. Çok Yönlü Devlet Adamı Modelinin Kalıcı Etkisi

Önder’in mirası, farklı dünyaları başarılı bir şekilde yönetmesi ve sentezlemesiyle tanımlanır. O, ideolojik titizliğin, sanatsal ifadenin ve kurumsal gücün daha adil ve çoğulcu bir toplum arayışında bir arada var olabileceğini kanıtlamıştır. TBMM Başkanvekilliği rolündeyken hayatını kaybetmesi, sistem içindeki etkinliğine dair olumlu tarihsel değerlendirmeyi pekiştirmektedir. Önder, hem siyasetin zorlu koridorlarında hem de sanatın geniş sahnelerinde eşit derecede etkili olabilen, Türkiye’nin demokratik gelişiminde ilkesel duruşuyla iz bırakmış bir lider olarak hatırlanacaktır. Onun yaşamı ve kariyeri, ilke temelli siyasetin, partizan kimliklerin ötesine geçerek en yüksek kurumsal kabulü sağlayabileceğinin güçlü bir örneğidir.