YÜZEY ŞEKİLLERİ
Nevşehir toprakları doğu-batı doğrultusunda geçen Kızılırmak ile ikiye bölünmüştür. Kızılırmak Vadisi’nin kuzey ve güneyinde hafif dalgalı yaylalar uzanır. Bu düzlükler 500 m ile 1.000 m arasında değişen yüksekliktedir. İlin güneydoğu sınırları kuzeye göre biraz daha yüksekçedir. Batı kesiminde düzlükler daha çoğalır. Nevşehir ilindeki bu düzlükler 3. Zaman’ın sonundan 4. Zaman’ın başına kadar süren jeolojik dönemlerde volkanların yaydığı lavlardan oluşmuştur. Bunların en ünlüsü Ürgüp Yaylası’dır. Nevşehir ilinde yumuşak kayalar zamanla oyulmuş, erimiş, sert kayalar ise olduğu gibi kalmış ve böylece ortaya peri bacaları adı verilen doğa harikaları çıkmıştır.
Nevşehir ili Erciyes, Melendiz ve Hasan Dağı gibi eski yanardağların lav ve küllerinin birikmesiyle oluşmuş platodayer almıştır. İl topraklarının büyük bölümünü dağlar ve platolar kaplar.
Kızılırmak Platosu’ndaki Erciyes Dağı bir yanardağ kütlesidir (1.982 m). İlin doğusunda yer alan Hodul Dağı (1.949 m) doğu-kuzeydoğu yönünde uzanır. Volkanik dağ özelliğine sahiptir. Kızıl Dağı ilin kuzeyinde yer alır (1.768 m). Bunların dışında 1.473 m yükseklikte Kırlangıç Tepe, kuzeydoğuda 1.500 m yükseklikte Kargın Dağı, Gülşehir’inkuzeyinde 1.670 m yükseklikte Hırka Dağı ve Avanos’un kuzeyinde 1.564 m yüksekliğinde İdiş Dağı vardır. İlin en büyük bölümü Kızılırmak Platoları’yla kaplıdır. Kış ve ilkbahar yağışlarından yoksun olan bu kısmın toprakları oldukça verimsizdir. Vadiler dar ve dik olduğundan ovalar pek azdır.
Alüvyal topraklı ovalar büyük olmamakla beraber ilin sanayi bitkileri ve yumru bitkiler üretimi açısından önem taşır. Nevşehir’in en büyük ovası Derinkuyu Ovası’dır. Küçük akarsuların taşıdığı alüvyonlu toprakla kaplıdır.
AKARSULAR VE GÖLLER
Kurak kuşak üzerinde kalan il, akarsular bakımından zengin değildir. Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda Kayseri’den Nevşehir’e giren Kızılırmak ilin en önemli akarsuyudur. Avanos ilçe merkezinden sonra Nevşehir merkez ilçesinin kuzeyinden geçen Kızılırmak, Gülşehir ilçesinden sonra kuzeybatıya yönelir. İlde bulunan bütün akarsular hemen hemen Kızılırmak’ta toplanır. Kızılırmak güneyden Damsa, Nevşehir ve Acısu Suyu; kuzeyden Kızılöz Suyu’nu alır.
İl göl açısından da zengin değildir. Damsa Suyu üzerindeki Damsa Barajı, Acısu üzerindeki Tatların Barajı, ilin yapay gölleridir. Ayrıca bir krater gölü olan ve Tatların Barajı’na açılan Acıgöl ilin önemli gölüdür.
İKLİM
Nevşehir ilinde kara iklimi hâkimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar sert ve soğuk geçer. Yağışlar ilkbahar ve sonbaharda olur. İklim özellikleri Kızılırmak Vadisi’nden uzaklaştıkça belirginleşir. En soğuk aylar Ocak, Şubat, en sıcak aylar Temmuz ve Ağustos’tur. Merkez ilçesinde yıllık yağış 388,7 mm’dir.
Yapılan gözlemlere göre en soğuk ay ortalaması 0,1 °C, en sıcak ay ortalaması 21,3 °C’dir. Saptanan en düşük ısı -23,6 °C, en yüksek ısı 37,6 °C’dir.
Yağışların mevsimlere göre dağılışı şöyledir: Kış aylarında % 35, ilkbaharda % 39, yaz aylarında % 12, sonbaharda % 14.
BİTKİ ÖRTÜSÜ
Nevşehir topraklarının bitki örtüsü, geven, kekik, sığır kuyruğu gibi, yazın kuruyan otsu bitkilerdir. İl topraklarının hemen hemen tamamı bozkır (step) görünümündedir. Türkiye ormanlarının ülke topraklarına genel oranı % 13dolayındadır. Nevşehir’de ise bu oran % 1,6’ya kadar düşer. Ormanlık alanlar yok denecek kadar azdır.
EKONOMİ
TARIM VE HAYVANCILIK
İl ekonomisinde birinci derecede tarım egemendir. 1980 yılında il topraklarının 221.633 hektarında tarım yapılmıştır. Bunun 189.285 hektarında tahıl ekilerek 416.731 ton tahıl üretilmiştir. Ayrıca 6.041 hektar alanda baklagiller, 1.863 hektar alanda endüstri bitkileri, 1.105 hektar alanda yağlı tohum, 23.309 hektar alanda yumru bitki üretimi yapılarak 5.896 ton baklagil, 51.790 ton endüstri bitkisi, 1.650 ton yağlı tohum, 225.748 ton yumru bitki elde edilmiştir.
1980 yılında Nevşehir’de üretilen başlıca ürünlerin üretim miktarı şöyledir (ton olarak): Buğday (331.380), arpa (61.728), çavdar (22.330), yulaf (1.295), nohut (3.300), fasulye (1.693), mercimek (870), fiğ (111), burçak (25), şeker pancarı (51.790), ayçiçeği (1.650), soğan (13.000), sarımsak (495), patates (211.465), hayvan pancarı (790).
Aynı yıl 2.580.360 meyve ağacından toplam 271.425 ton meyve üretilmiştir.
İlde 1980 yılında 4.092 hektar alanda sebze tarımı yapılarak toplam 82.031 ton yaş sebze üretilmiştir. Üretilen sebzeler lahana (3.800 ton), marul (50 ton), ıspanak (301 ton), pırasa (595 ton), kavun (4.040 ton), karpuz (49.343 ton), kabak (4.455 ton)‘dır. Ayrıca hıyar (2.070 ton), patlıcan (1.680 ton), bamya (21 ton), domates (11.750 ton), biber (1.509 ton), fasulye (1.295 ton), sarımsak (75 ton), soğan (507 ton), havuç (292 ton), turp (248 ton) üretilmiştir.
Nevşehir ilindeki meraların bir kısmı bozkır bitkileriyle kaplıdır, bir kısmı da tarım alanı hâline getirilmiştir. Bu nedenle, ilde hayvancılık gelişmemiştir. Hayvancılıkta ağırlık sığır yetiştiriciliğindedir. Diğer hayvanların sayısı gittikçe azalmaktadır. Kümes hayvancılığının da gelişmediği Nevşehir’de, arıcılık, hayvancılıkta önemli bir yere sahiptir.
1980 yılında ilde saptanan hayvan varlığı şöyledir (baş olarak): At (4.190), katır (490), eşek (11.480), inek (61.115), öküz (300), boğa (850), dana (20.990), manda (700), koyun (263.750), kıl keçisi (12.480), tiftik keçisi (14.100). Bunların dışında 394.405 adet tavuk-horoz, 13.220 adet hindi ve 16.955 adet arı kovanı vardı.
SANAYİ VE MADENCİLİK
Nevşehir’de beş şarap fabrikası vardır. Bu fabrikalarda toplam 450.000 litre şarap üretilir. 2 tekstil fabrikasında 4.200 ton pamuk ipliği üretilmektedir. 10 un fabrikası, bir salça fabrikası vardır. Bunların dışında ilde 10 kepek fabrikası, 28 tuz fabrikası bulunmaktadır. Bunlar küçük kapasiteli sanayi kuruluşlarıdır. Ayrıca 25 adet kamyon karoseri, 10 römork imalathanesi, 9 tuğla fabrikası, bir kiremit fabrikası vardır.
Endüstri üretimi yapılan diğer maddeler şunlardır: Akü, çelik mobilya, conta, briket, iç çamaşırı, plastik hortum, boru, harman makinesi ve marangozluk makineleri.
İlin yer altı zenginlikleri arasında Tuzhisar’daki kaya tuzu yatakları, linyit ocakları, “oniks” diye bilinen Hacıbektaş taşı‘dır.
GEZİLİP GÖRÜLECEK YERLERİ
Nevşehir’in en güzel kasabalarından biri olan Ürgüp, otelleri, çay bahçeleri, lokantaları, sineması ile tam bir dinlenme yeridir. Nevşehir’in dünyaca ünlü peri bacaları ve kayalara oyulmuş kiliselerini görmek son derece ilginçtir. Uygarlık ve sanat tarihi yönünden olduğu kadar, doğanın olağanüstü yapılarını seyretmek de insana büyük zevk verir.
Nevşehir-Avanos-Ürgüp üçgeni içinde kalan yöreye Göreme adı verilir. Eski adı “Korama” olan bu yöre, volkanik bir arazidir. Tarih öncesi çağlarda bir yanardağ olan Erciyes’in lavları çevreye yayılarak Ürgüp-Göreme Vadisi’ni doldurmuş, doğal şartlar zamanla yumuşak alanları ortadan kaldırmış, sert kısımlar peri bacaları, sütun, piramit ve mantar şekillerine dönüşmüştür. Ürgüp’teki peri bacalarını, Göreme’de kayalara oyulmuş kiliseleri görmek amacıyla bölgeye binlerce turist gelir. Peri bacaları oyularak 2-3 katlı binalar yapılmıştır. Bunların duvarları dinsel resimlerle süslüdür. Göreme’de 350’den fazla kilise vardır. Bu kiliselerdeki freskler (duvar resimleri) Hristiyanlık’ın ilk döneminden ve İsa’nın hayatından bazı sahneleri anlatır. Belli başlı kiliseleri; Tokalı Kilise, Karanlık Kilise, Elmalı Kilise, Kılıçlar Kilisesi, Yılanlı Kilise, Barbara Kilisesi ile El Nazar Kilisesi’dir.
Hacı Bektaş Veli Dergâhı, ilçenin kutsal varlığını, tarih zenginliğini temsil eder. Bektaşilik tarikatının kurucusu Pîr-i Hacı Bektaş Veli’nin Türbesi buradadır. Her yıl, Temmuz ayında Hacıbektaş kasabasında, Hacı Bektaş Veli’yi anmak için törenler yapılır.
Nevşehir ilçe merkezinde, Selçuklular’dan kalma, 12. yüzyıl yapısı Nevşehir Kalesi ile Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Külliyesi görmeye değer eserlerdir. Bu külliye, cami, medrese, sıbyan mektebi, kitaplık, imaret ve hamamdanoluşur. 1718-1727 yıllarında yapılmış olan bu eserlerden başka son yıllarda şehir meydanına, Nevşehirli Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın bronz heykeli de dikilmiştir. Nevşehir’deki bu eserler ve birçok çeşme, Lâle Devri mimarlığının İstanbul dışındaki örnekleri olması bakımından değer taşır. Nevşehir’in Etnografya ve Arkeoloji Müzesi de zengindir.
FOLKLOR
Nevşehir ve çevresinin kültürü Hititler, Frigler, Persler, Helenler, Romalılar’dan etkilenmiş; Türkler bu bölgeyi ele geçirdikten sonra, bugünkü kültür yapısı belirmeye başlamıştır.
Geleneksel kadın kıyafetinin başlıca parçaları şalvar, üç etek, elbise, kuşak, baş örtüleri’dir. Yörenin geleneksel erkek giyimi mintan, iç gömleği, cepken, kolsuz yelekten ibarettir. Halk müziğinde bağlamayla, peşrev çalınır. Yörenin geleneksel oyunları halaydır. Halayların başlıcaları, Temirağa, Oğuzlu, Köroğlu, Dokuzlu vb.’dir. Yörenin ünlü türküleri “Gül koydum gül tasına”, “Ağaçlıktan arar gelir”, “Çekmecenin perçini” vb.’dir.
YÖREDEN BİR TÜRKÜ
Avcıyım ben şu dağları aşmadım, Sevdim seni yâr ardına düşmedim. Korkma güzel bu sevdadan geçmedim, Atmam güzel atmam seni el misin? Şu dağlarda sümbül müsün gül müsün?
Şu dağların avcısı var avı var, Yâr bağrında ayvası var narı var. Gel sevdiğim hep ellerin yâri var, Atmam güzel atmam seni el misin? Şu dağlarda sümbül müsün gül müsün?