1. Merkez Bankası (Central Bank) Nedir?
1.1. Tanım ve Bağımsızlık
Merkez Bankası, bir ülkenin para ve kredi politikasını yönetmekten sorumlu olan en üst mali kurumdur. Temel görevi, fiyat istikrarını (enflasyonun kontrolü) sağlamaktır. Modern ekonomilerde, Merkez Bankası’nın politikaları uygularken hükümetten bağımsız hareket etmesi, hedeflerine ulaşmasında kritik öneme sahiptir.
1.2. Temel Görevleri
- Para İhracı: Ülke içerisindeki banknotları basma ve tedavüle çıkarma yetkisine sahip tek kurumdur.
- Bankaların Bankası: Ticari bankaların rezervlerini tutar ve zor zamanlarda onlara kredi sağlayarak finansal sistemin likiditesini ve istikrarını korur.
- Devletin Bankacısı: Hükümetin mali işlemlerini yürütür ve kamu borçlanmasına aracılık eder.
- Finansal İstikrar: Finansal piyasaların sorunsuz çalışmasını denetler ve sistemik riskleri yönetir.
2. Para Politikası Araçları
Merkez Bankası, temel olarak üç ana araç kullanarak ekonomideki para arzını ve faiz oranlarını yönetir:
2.1. Politika Faiz Oranları
Merkez Bankası’nın ticari bankalara kısa vadeli fonlama sağlarken kullandığı ana faiz oranıdır (Örn: Türkiye’de Bir Haftalık Repo Faiz Oranı). Bu oran, bankaların birbirlerine borç verdikleri faiz oranlarını ve dolayısıyla tüm ekonomideki kredi faiz oranlarını etkileyen bir çıpa görevi görür.
- Faiz Artışı: Para politikasını sıkılaştırır (daraltıcı). Kredileri pahalılaştırır, harcamaları azaltır ve enflasyonu düşürmeyi hedefler.
- Faiz İndirimi: Para politikasını gevşetir (genişletici). Kredileri ucuzlatır, harcamaları teşvik eder ve deflasyon/durgunlukla mücadele etmeyi hedefler.
2.2. Zorunlu Karşılık Oranları
Ticari bankaların, topladıkları mevduatın belirli bir yüzdesini Merkez Bankası’nda tutmak zorunda oldukları orandır.
- Artırılması: Bankaların kredi verebileceği parayı (likiditeyi) azaltır.
- Azaltılması: Bankaların kredi verebileceği parayı (likiditeyi) artırır.
2.3. Açık Piyasa İşlemleri (APİ)
Merkez Bankası’nın tahvil, bono ve diğer menkul kıymetleri alıp satarak piyasadaki likiditeyi kısa vadede yönetme yöntemidir.
- Satış: Merkez Bankası piyasaya menkul kıymet satar, karşılığında bankalardan para çeker (likiditeyi daraltır).
- Alış: Merkez Bankası piyasadan menkul kıymet alır, karşılığında piyasaya para verir (likiditeyi artırır).
3. Uygulanan Para Politikası Türleri
3.1. Daraltıcı (Sıkı) Para Politikası
Ekonomide aşırı ısınma ve yüksek enflasyon olduğunda uygulanır. Amaç, talebi kısmak ve fiyat istikrarını sağlamaktır. (Örn: Faiz artırımı, APİ ile para çekme).
3.2. Genişletici (Gevşek) Para Politikası
Ekonomide durgunluk ve işsizlik olduğunda veya deflasyon riski varken uygulanır. Amaç, harcamaları ve yatırımları teşvik etmektir. (Örn: Faiz indirimi, Nicel Gevşeme).
3.3. Nicel Gevşeme (Quantitative Easing – QE)
Geleneksel faiz oranlarının sıfıra yakın olduğu durumlarda, Merkez Bankası’nın finansal sistemdeki likiditeyi artırmak için büyük ölçekli ve uzun vadeli varlık alım programları uygulamasıdır. (Geleneksel olmayan araçtır.)