On sekizinci yüzyıl başlarında uygar ülkeler ahalisinin giydiği elbiselerin kumaşları; yün, pamuk ve ketenden dokunurdu. Bunların içinde yün, çoğunlukla kullanılan bir dokuma elemanıydı. Bugün ise, “endüstri bitkileri” arasında bulunan pamuk ve ketenden elde edilen ipliklerle dokunan kumaşlar geniş ölçüde kullanılmaktadır.
İplik yapmak için bize lif sağlayan bitkiler pek çoktur. Avrupa ülkeleri bu bitkilerden ancak birkaçını tanır. Öbür ülkeler, genellikle sıcak iklimli bölgeler ahalisi, giyim eşyalarını çokluk lifli bitkilerden sağladıkları dokumalardan yaparlar. Bunlar arasında Asya’da jüt ve kapok; Afrika’da hasır otu, halfe otu ve çeşitli hurmalar; Sonda adalarında sagu ağacı; Orta ve Güney Amerika’da öd ağacı en önemlileridir.
Ama dokuma endüstrisinde kullanılan bitkilerin “üç büyüğü” keten, pamuk ve kenevirdir.
🧵 KETEN (Linum usitatissimum)
Ketengillerden olan keten, yıllık, ortalama 1 m boyunda, sivri yapraklı, mavi çiçekli, kahverengi parlak tohumlu bir bitkidir. İçi boş saplarının lifleri hemen hemen katıksız selülozdur ve çok uzundur (20–50 mm arası). Avrupa, Kuzey Afrika, Hindistan, Japonya, Kuzey ve Güney Amerika ile yurdumuzda en çok Karadeniz bölgesinde yetiştirilmektedir.
İşlenmesi:
Keten sapları, liflerinin ayrılması için birkaç gün kimyasal bir eriyik içinde yumuşatılır. Sonra iyice dövülerek taraklardan geçirilir. Elde edilen uzun lifler iplik bükme makinelerinde istenilen kalınlıkta iplikler durumuna getirilir. Ketenin ince lifleri dokumacılıkta, çeşitli kumaşlar yapımında kullanılır. Kaba liflerinden ise sicim, halat ve ipler yapılır.
Anavatanı:
Babil’liler ve Mısırlılar yapılarına gerekli taşları, ketenden yapılmış halatlarla kaldırırlardı. Firavun mumyalarının sarılmış oldukları sargılar ketendendi. Bütün bunlar ketenin çok eski çağlardan beri (5000 yıl önce) Anadolu ve Mezopotamya’da üretilip kullanıldığını göstermektedir.
Sınıflandırma:
- Alt bölüm: Kapalı tohumlular
- Sınıf: İkiçenekliler
- Takım: Ayrı taç yapraklılar
- Familya: Ketengiller
☁️ PAMUK (Gossypium herbaceum)
Sapı odunlaşmış, boyu 1–2 m arası, enli yapraklı, sarı ve beyaz çiçekli, yıllık bir bitkidir. Tohumlarını kaplayan incecik, beyaz teller hemen hemen katıksız selülozdandır. Dokuma endüstrisinde kullanılan, bu ince beyaz tellerdir.
Pamuk üretiminde başta gelen ülkeler:
Amerika Birleşik Devletleri, Çin, Hindistan, Meksika, Mısır ve Türkiye’dir.
İşlenmesi:
Toplanan kozalar önce kabuklarından ayrılır. Bu işe “şifleme” denir. Şifleme bitince pamuk telleri çekirdeklerinden ayrılır. Bu işe de “çırçırlama” denir. Böylece çekirdekleri bir yana, teller (pamuk) bir yana ayrıldıktan sonra balyalanır ve iplik yapılmak üzere iplik fabrikalarına gönderilir.
Anavatanı:
Pamuk, keten ve kendirden sonra kullanılmaya başlanmış olmasına rağmen çok eski çağlardan beri bilinmekteydi. Pamuk ilk önceleri Hindistan’da üretilmeye başlanmış, daha sonra İran ve Mısır’a yayılmış, Bizans İmparatoru Justinianus çağında (M.S. 527–565) Avrupa’ya geçmiştir.
Sınıflandırma:
- Alt bölüm: Kapalı tohumlular
- Sınıf: İkiçenekliler
- Takım: Ayrı taç yapraklılar
- Familya: Ebegümecigiller
🪢 KENEVİR (Cannabis sativa)
Kendir diye anılan kenevir, kendirgillerden, yıllık, uzun boylu (120–350 cm arası), el ayası biçiminde ince ve uzun yapraklı bir bitkidir. Ilıman iklimli bölgelerde yetişir. Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da üretilir. Yurdumuzda da (genellikle Karadeniz bölgesinde) kenevir ekimine büyük önem verilir.
İşlenmesi:
Kenevirin lifleri iki yolla çıkarılır:
- Hava ile çıkarmada, kenevirler yayılarak havanın ve daha çok çiğin etkisiyle lifleri saran maddenin kolayca ayrılması sağlanır.
- Su ile ayırmada ise, kenevirler suya daldırılır ve bu yolla liflerin ayrılması sağlanır.
Kenevir çok sağlam ve dayanıklı olduğu için halat, ip ve yelken bezi yapımında kullanılır.
Anavatanı:
Anavatanı Orta Asya olan kenevir, yeryüzünde ip yapımında kullanılan ilk bitkidir. M.Ö. 3000 yıllarında Çinlilerin kumaş yapımında da kullandıkları kenevirin Avrupalılarca tanınması M.Ö. 270 yılına rastlar.
Sınıflandırma:
- Alt bölüm: Kapalı tohumlular
- Sınıf: İkiçenekliler
- Takım: Taç yapraksızlar
- Familya: Kendirgiller