📘 Ekonomi Nedir?
İnsan, hayatı boyunca yemek, içmek, giyinmek, barınmak, öğrenmek gibi ihtiyaçlarını karşılamak zorundadır. Bu ihtiyaçları tek başına karşılayamaz; diğer insanların yardımına ve işbirliğine ihtiyaç duyar. Toplum hayatı, kişilerin çalışması üzerine kuruludur. Bu çalışmalardan endüstri yapımları ve tarım ürünleri doğar. Bir sanatkârın yaptığı eşyayı satarak ihtiyaçlarını karşılaması buna örnektir.
İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak için yaptığı işler ve bu işler için kurduğu ilişkiler “ekonomik eylemler” olarak adlandırılır. Bu eylemleri inceleyen bilim dalı “ekonomi” ya da “iktisat”tır. Yunanca “oikos” (ev) ve “nomos” (yönetim) kelimelerinden türetilmiştir.
🛍️ Ekonomik Faaliyetler
Sanatçı, kendisine gerektiğinden fazla seramik eşya yapar ve bunları mağazada satar. Elde ettiği parayla oğluna okul çantası alır. Fazla üretim, ihtiyaçların karşılanmasını sağlar.
👥 Ortaklık
Çalışma ekonominin temelidir. Bireyler tek başlarına çalışabilir (sanatkârlar, çiftçiler, tüccarlar) ya da bir araya gelerek ortaklık kurabilirler. Ortaklıklar ikiye ayrılır:
- Endüstri işletmeleri: üretim yapanlar
- Ticaret işletmeleri: hizmet sunanlar
Ortaklıklarda iki tür çalışan vardır:
- Yöneticiler: işletmeyi yönetir
- Görevliler ve işçiler: satış memuru, muhasebeci, veznedar gibi görevleri üstlenir
Yöneticiler, işletmenin tüm faaliyetlerini düzenler. Ortaklar bu yetkiyi yöneticilere devredebilir. Yeni girişimler için gerekli para, bankalardan, diğer ortaklıklardan veya gerçek kişilerden ödünç alınabilir. Anonim ortaklıklar tahvil satarak borç bulabilir. Yatırımcılar, kâr sağlayacağını düşündükleri işletmelere para verir ve karşılığında faiz veya kâr payı alırlar.
Batı ülkelerinde ortaklıklar tarım, maden, endüstri, ticaret, bankacılık, sigortacılık, ulaştırma gibi birçok alanda yaygındır.
🏢 Ortaklık Türleri
Türkiye’de ortaklıklar Ticaret Kanunu’na göre kurulur. Başlıca türleri:
- Kollektif Ortaklık: Gerçek kişiler arasında kurulur, ortaklar sınırsız sorumludur.
- Komandit Ortaklık: Bazı ortaklar sınırsız, bazıları sınırlı sorumludur. Sınırsız olanlara “komandite”, sınırlı olanlara “komanditer” denir.
- Limited Ortaklık: Gerçek veya tüzel kişiler tarafından kurulur. Ortakların sorumluluğu koydukları sermaye ile sınırlıdır. En az iki, en fazla elli ortak olabilir.
- Anonim Ortaklık: Sermayesi paylara bölünmüştür. Ortaklar sadece taahhüt ettikleri sermaye kadar sorumludur. Bakanlık izniyle kurulur.
- Kooperatif Ortaklık: Ortakların ekonomik çıkarlarını karşılıklı yardım ve kefaletle korumak için kurulur. Sermayesi değişkendir. Sorumlulukları sınırsız, oranlı veya belirli miktarla sınırlı olabilir.
💰 Ücret
Yöneticiler, görevliler ve işçiler işletmenin gelişmesi için çalışır. Bu çalışmalarının karşılığı olarak “ücret” alırlar. Ücret, İş Kanunu’na uygun olarak işverenle çalışan arasında yapılan iş akdine dayanır.
Ücret türleri:
- Zaman esaslı: saatlik, günlük, haftalık, aylık
- Parça başı: yapılan iş miktarına göre
- Götürü: belirli sürede belirli iş için
Ücretler nakit ve geçerli para ile ödenir. Ayrıca ikramiye, prim ve nakdi ödüller de verilebilir.
📈 Kâr
İşletmeler, yaptıkları fedakârlıkların ve çalışmaların karşılığında kâr elde etmeye çalışır. Kâr, belirli bir zaman içinde yapılan ekonomik faaliyetin olumlu sonucudur. Ücret sabitken kâr değişkendir. Bazı işler zarar da getirebilir. Kâr, kapital sahiplerinin girişimlerinin tazminatıdır. Ortaklıklarda kâr pay sahipleri arasında paylaşılır. Bazen çalışanlara da kâr payı verilir.
🔒 Tekel
Bir ürün yalnızca bir işletme veya fiyat anlaşması yapan işletmeler tarafından üretilip satılıyorsa buna “tekel sistemi” denir. Bu işletmeler grubuna “kartel” veya “tröst” denir. Birçok ülke, bu tür birlikleri yasalarla engeller.
💵 Para
Para, alışverişte değiş-tokuş aracıdır. Geniş anlamda altın, gümüş, kâğıt para, çek, banka havalesi, mevduat, ticaret senetleri, hisse senetleri ve tahviller para sayılır. Dar anlamda ise borç ödemede kullanılan, üçüncü kişinin taahhüdüne gerek olmayan araçtır.
📊 Ekonomi Türleri
Devletin tutumuna göre ekonomik sistemler farklılık gösterir:
- Liberal Ekonomi: Üretim ve satışta serbestlik vardır. Rekabet dengeyi sağlar.
- Güdümlü Ekonomi: Devlet, ekonomik faaliyetleri kamu yararına yönlendirir.
- Devlet Ekonomisi: Tüm üretim ve dağıtım araçları devletin elindedir.
- Kapalı Ekonomi: Uluslararası ticaret dışında kalan sistemdir.
- Karma Ekonomi: Devlet ve halkın birlikte yatırım yaptığı sistemdir.
🛒 Mal Fiyatları
Mal fiyatları arz ve talebe bağlıdır:
- Talep: tüketilecek mal miktarı
- Arz: satışa sunulan mal miktarı
Fiyatlar, üretim miktarına göre değişir. Üretim artarsa maliyet düşer, fiyatlar ucuzlar ve alım gücü artar. Üretim azalırsa maliyet yükselir, fiyatlar pahalanır ve alım gücü düşer.
💱 Para Tarihi
Eskiden insanlar mal karşılığı mal verirlerdi (trampa). Bu sistemde değer eşitsizliği vardı. Devletler, maden parçalarına biçim verip değer koyarak para sistemini başlattı. Altın en uygun para maddesi olarak kabul edildi. 19. yüzyıldan itibaren kâğıt para (banknot) kullanılmaya başlandı.