💡 BİR ELEKTRİK AMPULÜNÜN BÖLÜMLERİ
Armut biçimi cam, akımın değme noktası, ampulün koçanı (duy), akımın geçişiyle akkor duruma gelen kortel, akımın izlediği yol, akım geçen tel, akımın değme noktası bir elektrik ampulünün bölümleridir. İngiliz fizikçisi James Joule çok alçak gönüllü bir adamdı. Ölmeden bir süre önce keşiflerinden söz ederken şöyle diyordu: “Belki birkaç keşifte bulundum ama hiçbiri söz konusu etmeye değmez.” Joule aldanıyordu. Yaptığı keşifler önemli keşiflerdi ve ölümünden bu yana bilim tarihinde büyük bir rol oynadı. Joule yılında daha Kırallık Bilimler Akademisi (Royal Society) önünde buluşunu şöyle açıklıyordu: “İçinden elektrik akımı geçen bir tel, sürekli olarak etrafına ısı yayar.” Çağının bilginleri bu keşfin önemini hiçbir zaman anlamadılar. Hâlbuki bu olay bilim tarihinde Joule olayı olarak anılacak ve elektrik ampulünün temel ilkesini meydana getirecekti.
🌈 SOĞUK IŞIK, SICAK IŞIK
Adi ampuller ışıkla birlikte bir miktar ısı da yayarlar. Gerek ısı, gerek ışık ampulün içindeki kortel (flaman)‘ın akkor durumuna gelmesi yani aşırı ısınmasından ileri gelir. Buna karşılık kortelsiz ampuller ışık vermekle birlikte ısı meydana getirmezler. Böyle ampullere soğuk ışıklı ampul denir. Soğuk ışıklı ampuller genellikle ikiye ayrılır: Gazışıllı(doğrudan ışınlı = lüminesans) lambalar, flüoresan (dolaylı ışınlı) lambalar.
🌟 KORTELSİZ LAMBA
‘lık kortelsiz lambanın aydınlatma şiddeti ‘dur. Gazışıllı lambalarda ışığı meydana getiren doğrudan doğruya lâmbanın içindeki gaz atomlarıdır. Lambanın kortelli ya da kortelsiz (yani elektrotlu) olmasının önemi yoktur. Flüoresan lambalarda meydana gelen ışın görünmez. Bu ışınları ışık yani görünür duruma getiren bir aracı madde vardır. Bu aracı madde (flüoresan bileşik) cam tüpün iç çeperlerine sürülür. Gazışıllı lambaların içinde neon, argon gibi asal gazlar bulunur. Lambanın elektrotları arasında akan elektronlar gaz atomlarına çarpınca ışık enerjisi açığa çıkar. Flüoresan lambalarının içinde argon gazı ile cıva buharı vardır. Buhar atomlarının elektronlarla bombardımanı sonucu görünmeyen ışınlar açığa çıkar. Flüoresan lambalarda tüpe sürülen flüoresan bileşiğin yapısına göre değişik renkte ışık elde edilir. Mavi ışık için kalsiyum tungstat, mavi-beyaz ışık için magnezyum tungstat, yeşil ışık için çinko silikat, pembe ışık için de kadmiyum borat kullanılır. Bu gibi maddelerin hepsi zehirli olduğu için flüoresan lambalar kırıldığı zaman dikkatli davranmak gerekir. Her iki tip soğuk ışıklı lambada da hemen hemen hiç ısı meydana gelmez. Bu lambalar sıcak ışıklı lambalardan daha uzun ömürlü, daha ucuz ve daha verimlidir.
🔥 ELEKTRİK AMPULÜ SICAK IŞIKLI BİR LAMBADIR
Elektrik ampulü, içinde kortel yani flaman bulunan ve havası alınmış bir lambadır. Kortelin içinden bir elektrik akımı geçtikçe bu akıma karşı sürekli bir direnme gösterir. Kortelin içinde meydana gelen bu sürtünme telin kızmasına yol açar. Kızma olayını elektrik ızgarasında, elektrikli ütülerde daha belirgin olarak fark ederiz. İşte iletkenin yani kortelin, içinden geçen elektrik akımına karşı direnmesinden ötürü bu tele “direnç” adı verilir. Kortel kızmakla birlikte parlak ışık da verir. Elektrik ampulü içindeki kortel belirli bir sıcaklığa kadar ısındıktan sonra rengi kırmızılaşır, daha sonra sararır ve en sonunda akkor durumuna gelerek ışık saçmaya başlar. Böylece bir ışık kaynağı görevini yapar. Elektrik ampulücamdan yapılmış bir çeşit armuttur. İçinde tungsten, osmium gibi metallerden yapılmış bir kortel bulunur. Bu tel çok yüksek sıcaklıklarda bile ergimez. Kortel, ışık saçan bölümünün büyük olması için oldukça uzun yapılır. Bu çok ince tel, ampulün koçan dediğimiz alt tarafına iki ucundan tutturulur. Elektrik akımı bu tutturulma noktalarına kadar gelir. Ampulün koçanını yuvasına yerleştirince yuvanın kenar yüzeyinden koçanın üzerindeki değme noktalarına geçen akım korte le ulaşır. Resimde, bu değme noktalarını görüyoruz. Ampulün cam gömleği olan armut, ampulün içini dışından bütünüyle ayırır. Bu cam armudun içinde hava bulunmaz. Yahut içine azot, argon veya kripton gibi tutuşmayan bir gaz doldurulur.
❓ ESRARENGİZ İŞARETLER
Ampulün koçanı üzerinde veya tepesinde acayip birtakım işaretler ve rakamlar görürüz: gibi… Bunlar ampulün elektrik gücünün olduğunu ve ‘luk bir elektrik geriliminde kullanılması gerektiğini bildirirler. Watt ne demektir? Kısaca açıklayalım: Watt, elektrik akımının yaptığı işi ölçmeye yarayan birimdir. Yani birim zamanda (saatte) elektrik akımı tarafından sarf edilen enerjiyi veya yapılan işi gösterir. demek, ampul bir saatte ‘lık enerji harcıyor veya iş (ısıtma işi) görüyor demektir. Volt ne demektir? Onu da şöyle açıklayalım: Yüksek bir su sarnıcından suyun bir boru içine aktığını düşünelim. Su sarnıcının yüksekliği ne kadar fazla ve boru ne kadar genişse aşağı akan suyun basıncı da o kadar fazla olacaktır. Bir iletkenden geçen elektrik akımı için de durum aynıdır. Elektrik gerilimi su basıncına benzer. Elektriğin düzeyi ne kadar yüksekse elektriğin basıncı, daha doğrusu gerilimi de o kadar yüksektir. Gerilim Volt cinsinden ölçülür. Bir ampulün voltu yani gelen akımın gerilimi ne kadar yüksekse ampulün korteli de o kadar fazla ışık saçar yani aydınlık verir. Her ampulde kaç voltluk elektrik geriliminde kullanılacağı ve ampulün elektrik gücü yazılıdır.