Salep kelimesi dilimize Arapça’dan geçmiştir. Anlamı “tilki” demektir. Eski eserlerde salep karşılığı olarak genellikle “Husyetül Sa’leb” kelimesinin kullanıldığını görürüz. Bunun manası “tilki husyesi”dir.
Bu isim, Yumrulu yabani orkidelerin toprak altındaki iki yumrusunun tilki husyelerine benzetilmesinden dolayı verilmiştir. Zamanla iki kelime düşmüş ve sadece “salep” denmiştir.
Salep nasıl üretilir?
Yumrulu yabani orkidelerdeki bu iki yumru nasıl meydana geliyor kısaca görelim: Bitki, kışı bir önceki sene meydana gelen yumrunun aracılığıyla geçirir. Bahara doğru ek köklerinden biri kalınlaşır ve ucunda bir yumru daha meydana gelmeye başlar. Yeni yumru gelişirken, yukarı doğru da bir tomurcuk vasıtası ile yeni yılın gövdesi meydana gelmeye başlar. Bitkinin gelişmesi ilerledikçe yeni yumru da gelişir. Çiçeklenme dönemi sonunda, eski yumru buruşur ve yeni yumrunun yanında ona yapışık ve içi boşalmış halde bulunur. Salep elde edilişinde işte bu yeni yumru kullanılır. Genellikle yabani orkideler çiçek açtığında veya bazen taban yaprakları belirgin hale geldiğinde, köylü çocuklar, kadınlar ve çobanlar tarafından yumruları toprak altından çıkarılır. Eski yumru ve bitki atılır, yeni yumru alınır, bol su ile ovarak yıkanır, topraklarından kurtarılır. Temizlenen yumrular su ve yağ ayranında, adeta patates haşlarcasına kaynatılır. Soğuk su ile yıkandıktan sonra, ya olduğu gibi, ya da iplere dizilerek güneşte kurutulur. Kurumuş yumrular son derece serttir. Gerektiğinde değirmenlerde, piyasada bulunan, beyazdan sincabi renge kadar değişik renklerdeki toz haline getirilir. Dondurma yapımında veya kışın içilen sütlü içeceğin hazırlanmasında bu toz kullanılır.
Salepte % 40-50 oranında “glikomannan” adı verilen bir madde % 10-20 nişasta ve diğer bazı maddeler bulunur. Salebin kullanışların sağlayan madde glikomanndır. Glikıomannan su ve süt ile şişer, viskos çözeltiler meydana getirir. İçtiğimiz salebe kıvam ve Maraş dondurmasına sertlik ve geç erime sağlayan bu maddedir. Yapıda bulunan nişasta da , şişme özelliği dolayısıyla, glikomannanlara yardımcı olur.
Salep nerede üretilmektedir?
Trakya hariç, Türkiye’nin hemen her bölgesinde salep elde edilmektedir. Ülkemiz uzun yıllardır, yılda ortalama 7 ton civarında salep ihraç etmektedir. Yurtiçi kullanım ise, bu miktardan daha fazladır. Toplam yılda en az 15 ton civarında salep tüketilmektedir.
Salep yumrularının ortalama ağırlığı 0.5 gramdır. Bu rakamdan hareketle 1 kg. salepte 2000, bir tonda 2 milyon, 15 tonda 300 milyon salep yumrusu bulunacağı kolayca hesaplanır. Bu hesaplamadan da anlaşılacağı gibi, her yıl en az 30 milyon civarında orkidenin hayatına, yeni fertler veremeden son verilmektedir. Halen dondurma yapımında, salep yerine genellikle başka maddeler kullanılmaktadır. Yukarıdaki rakamlar, Türkiye orkidelerinden salep elde edilişinin büyük bir tabiat katliamı olduğunu açıkça göstermektedir. Orkidelerimiz belirgin bir şekilde azalmıştır ve azalmaktadır. Bazı türler yok olma kademesindedirler. Avrupa ülkelerinde orkideler koruma altında olan bitkilerdir. Bitkiyi herhangi bir şekilde tahrip eden cezalandırılmaktadır.